کشاورزی زیستی

کشاورزی زیستی (کشاورزی ارگانیک یا طبیعی)، نوعی کشاورزی است که در تولید و فرآوری محصولات آن از کودها و آفت­کش­های شیمیایی ، هورمون‌ها و دستکاری‌های ژنتیکی استفاده نشود و همه مراحل آماده سازی زمین، کاشت ، داشت و برداشت با استفاده از نهاده‌های طبیعی (همچون کودهای زیستی، کمپوست­ها، حشرات و ریزموجودات مفید باشد. کشاورزی ارگانیک، سیستمی تولیدی است که سلامت خاک، اکوسیستم‌ها و انسان را پایدار می‌سازد و بر فرآیند بوم شناسانه، تنوع زیستی و چرخه‌های سازگار با شرایط محلی تکیه دارد. فرآورده‌های کشاورزی زیستی در کشور ما با نام محصولات سالم و در کشورهای اروپایی و آمریکایی با نام کشاورزی زیستی (به انگلیسی: Organic farming) و یا کشاورزی بیولوژیک (Bio) شناخته می‌شود. کشاورزی زیستی، یک سیستم مدیریتی جامعی است که کمیت و کیفیت محصولات از تولید تا فرآوری و انتقال به مصرف‌کننده، سلامت خاک، گیاه، حیوان، انسان، میکروارگانیسم‌ها، محیط سیاره زمین بعنوان یک موجود زنده واحد، اصول اکولوژیکی، محیط زیست، اصول عدالت و روابط اجتماعی، احترام به مخلوقات و اصول پایداری زیستی در آن مدنظر است.

دلیل تقاضا

• نخستین و مهمترین دلیل برای تقاضای جهانی محصولات زیستی، وجود طعم بهتر، خواص غذایی بیشتر و طبیعی این محصولات نسبت به محصولات تولید شده در سیستم زراعی رایج و محصولات اصلاح شده‌ است. مطالعات نشان می‌دهد ارزش غذایی و ویتامین­ها در غالب محصولات زیستی و اصلاح نشده بسیار بیشتر از محصولات سیستم رایج است از این جمله می‌توان به مقدار بیشتر ویتامین‌هایی مانند ویتامین B ، ویتامین C، ویتامین E و لیکوپن و مواد معدنی همچون منیزیم، آهن و روی در محصولات باغی و وجود آنتی‌اکسیدان‌ها و اسیدهای آمینه مفید در سایر محصولات اشاره کرد.
• دلیل دوم تقاضا برای این محصولات ، سازگاری زیست‌محیطی این محصولات از فرآیند تولید تا انتقال به مصرف‌کننده و نیز سیستم جامع اکولوژیکی مدیریت این مزارع و باغات است که حداقل آسیب زیست‌محیطی و حداکثر سازگاری آن با سیستم‌های طبیعی را در بر دارد.
• دلیل سوم برای درخواست تولید فراورده‌های زیستی در سطح دنیا، وجود باورهای اخلاقی و دینی است که این باورها محیط‌زیست را بعنوان محیطی برای پرورش نسل‌های گذشته ، حال و آینده جهت تولید غذا برای نسل‌های مختلف در نظر می‌گیرد و هرگونه صدمه زدن به آن را از لحاظ اخلاقی و مذهبی محکوم می‌کند.

پیشینه

نیاکان ما کشاورزی را به شکل زیستی آن انجام می‌دادند ولی به دلیل رشد جمعیت و تقاضای بیشتر پس از جنگ جهانی، تقاضا برای مواد غذایی بیشتر شد و انسان به استفاده از کودهای شیمیایی روی آورد. روند استفاده از کودها و آفت­کش­های شیمیایی سبب آلودگی خاک و آب‌های زیر زمینی و آبهای روان (آب رودخانه‌ها، آب پشت سدها و سپس دریاها و اقیانوس‌ها) شده است به شکلی که فضاهایی به وسعت چند کیلومتر مربع در اقیانوسها دیگر هیچ موجود زنده‌ای زندگی نمی‌کند و آن را به اصطلاح فضای مرده می‌نامند. خوشبختانه از سال ۱۹۸۵ میلادی که نخستین برآورد از مزارع زیستی و سطح زیرکشت آن در دنیا صورت گرفت تاکنون سطح زیر کشت مزارع زیستی در دنیا روند صعودی داشته و این نشان دهنده تقاضای روزافزون برای محصولات زیستی در جهان است. در بین کشورهایی که اقدام به کشت زیستی نموده‌اند استرالیا و برزیل بیشترین میزان و کشورهای آفریقایی دارای کمترین میزان سطح زیر کشت برای محصولات زیستی می‌باشند این مطالعات توسط شرکت SOEL که مرکز آن در کشور آلمان می باشد صورت گرفته‌است. در کشورهای آسیایی چین بیشترین میزان سطح زیر کشت محصولات زیستی را داراست.

اقدامات

حفاظت خاک بعنوان یک موجود زنده واحد بعنوان اولین و اصلی‌ترین هدف در کشت زیستی مد نظر قرار می‌گیرد. بطوریکه سایر عوامل و نهاده ها باید به گونه‌ای باشند که در دراز مدت سبب حاصلخیزی بیشتر خاک و احیای اکوسیستم زنده آن گردد . یکی از اقداماتی که در کشاورزی زیستی انجام می‌شود استفاده از نهاده های زیر است:

• کود سبز
• مالچ‌های زیستی
• استفاده از عناصر غذایی مکمل‌های مجاز
• استفاده از بقایای گیاهی و دامی
• تغذیه موجودات مفید خاکزی مانند کرم خاکی
• پودر سنگهای سیلیکات برای قلیایی سازی خاک

راهکارهای کنترل آفات و بیماری ها در کشاورزی زیستی :

• تناوب زراعی و کشت مخلوط
• آللوپاتی
• مدیریت گیاه زراعی (تاریخ کاشت، عمق کاشت، تراکم و …. )
• کنترل مکانیکی علفهای هرز و استفاده از شعله به صورت مقطعی و لکه‌ای
• کشت گیاه تله
• حفظ موازنه عناصر غذایی
• گزینش واریته مناسب با شرایط منطقه
• استفاده از بذر پاک
• حذف گیاهان بیمار
• استفاده از مواد طبیعی برای کنترل پاتوژن‌ها (آفت­کش­های زیستی)
• میکرو ارگانیسم‌ها و ماکرو ارگانیسم‌های مفید (EM)
• مالچ‌های کاه و کلش

انواع کود

• کود دارای انواع بسیاری مختلفی است که هر کدام دارای خصوصیات مختص به خود می‌باشد.
• کود زیستی
• کود شیمیایی
• کود حیوانی
• کود انسانی
• کود کمپوست
• کود گیاهی
• کود سبز

دیدگاه اقتصادی

جنبه‌های اقتصادی کشاورزی زیستی:

یک نظام کشاورزی پایدار، طبق تعریف باید جوابگوی نیازهای نسل کنونی، بدون به مخاطره انداختن نیازهای نسل آینده باشد، ضمن این که باید از نظر اقتصادی برای کشاورزان و جامعه به طور کلی پایدار و امکان‌پذیر باشد. کشاورزان زیستی با کشت چندین محصول در یک زمان که اغلب با دامداری همراه است تنوع شغلی خود را افزایش می‌دهند. تنوع، مخاطرات اقتصادی را کاهش می‌دهد و باعث خودکفایی در زمینه عناصر غذایی، تغذیه دام، مواد آلی خاک و انرژی می‌شود.

کارکرد

بسیاری از کشاورزان با تجربه زیستی، عملکرد محصولشان برابر یا بالاتر از متوسط عملکرد نظام‌های کشاورزی رایج است. تفاوت بین متوسّط عملکردها، نه تنها عملیات زراعی متفاوت بلکه تفاوت مهارت‌ها را نیز نشان می‌دهد. اختلاف عملکرد به نوع محصول بستگی دارد. گیلفور وگالدن (۱۹۹۹) عملکرد محصولات در مزارع زیستی و رایج را در کشور آمریکا مقایسه نمود. عملکرد گندم، جو و یولاف زیستی ۷۵ ٪ عملکرد محصولات در نظام‌های رایج بود. متوسّط عملکرد نخود فرنگی، کلزا و کتان زیستی حدود ۵۰٪ متوسّط عملکردهای رایج بود. در محصولات باغی، عملکردهای زیستی اغلب کمتر از عملکردهای رایج است.

در این منطقه اگر چه مقدار نیتروژن خاک کافی بود، امّا فسفر و گوگرد مزارع زیستی کم بود و ممکن است عامل کاهش عملکرد محصول بوده باشند. بیشترین کاهش در دوره گذار از کشاورزی رایج به زیستی بوجود می آید. طی این دوره پاداش و یارانه‌ای وجود نداشته و عملکردها پایین هستند. گاه کشاورزان می‌توانند یارانه اندکی برای تولید در دوره گذار از طریق فروش محصول با قیمتی بیشتر از قیمتهای رایج ولی کمتر از قیمتهای گواهی شده زیستی دریافت کنند. طی مراحل اولّیه گذار، برخی از کشاورزان افت عملکردهای تا حدود ۳۰ ٪ گزارش کرده‌اند. با گذشت زمان، عملکردها طی سالهایی که تحت مدیریت زیستی هستند افزایش می‌یابد، به طوری که کشاورزان تجربه به دست آورده و خاک حاصلخیز می‌شود. برخی کشاورزان دریافته‌اند که برای افزایش مجدد عملکرد تنها به چند سال زمان نیاز است. این امر بیشتر در مورد کشاورزانی صادق است که در گذشته نیز حداقل نهاده‌ها را بکار می‌برده‌اند. دیگر کشاورزان که به علف کش‌ها، کودها و آفت کش‌ها وابستگی زیادی داشته‌اند، دریافته‌اند که زمانی طول می‌کشد تا عملکردهایشان افزایش یابد و به ثبات برسد. پدیده گرم شدن جهانی به طور فزاینده‌ای الگوهای آب و هوایی غیرقابل پیش بینی را بوجود آورده است. مزارع زیستی زمانی که در معرض تنش خشکی، گرما، بارندگی مفرط یا هوای سرد خارج از فصل قرار می‌گیرند، عملکرد بالاتری نسبت به محصولات رایج دارند. همچنین محصولات زیستی مقاومت بالاتری به آفات و بیماری‌ها دارند.

هزینه‌ها

هزینه تولید در مزارع زیستی به دلیل استفاده کمتر از نهاده‌های خارجی، کمتر از مزارع رایج است. خرید کودهای مصنوعی و آفت کش در این نظام وجود ندارد هزینه علوفه خریداری شده، دامپزشکی و تعویض دام نیز کمتر است. علاوه بر این کشاورزان زیستی هزینه کمتری را برای استهلاک سرمایه‌گذاری‌های مربوط به ماشین آلات و تجهیزات پرداخت می‌کنند. روی هم رفته هزینه نهاده‌ها در مزارع زیستی کمتر است. چالش اصلی کشاورزان زیستی کنترل علف‌های هرز است. علف‌های هرز عامل محدود کننده تولید در مزارع زیستی هستند و کشاورزان زیستی نسبت به دیگر عملیات مدیریتی، زمان و هزینه بیشتری را صرف کنترل علف‌های هرز می‌کنند. در کشاورزی زیستی، روش‌های مکانیکی و دیگر روش‌های مدیریتی جایگزین علف کش‌ها شده‌است. خاک ورزی برای کنترل علف‌های هرز پس از سبز شدن گیاه، به شکل سطحی و غیر عمیق انجام می‌شود تا خاک فشرده نگردد. برخی عقیده دارند که علف‌های هرز سبب افزایش نیاز به شخم و هزینه‌های آن می‌گردد. در عمل، این تصور صحیح نیست. کشاورزان زیستی با بهبود ساختمان خاک و اعمال مدیریت مناسب دریافته‌اند که نسبت به نظام‌های رایج، به خاک ورزی کمتری نیاز است. به نظر می‌رسد درآمد خالص مزارع زیستی کمی بیشتر از مزارع رایج باشد. به طورکلی مخارج کمتر بوده و درآمد بیشتر است .

در یکی از مطالعات نشان داده شد که کشت گندم دوروم، گندم نرم زمستانه و یونجه در مزارع زیستی، حتی بدون یارانه، سود بیشتری فراهم می‌کنند. گندم دوروم، کتان ، چاودار پاییزه و یونجه، درآمدزا ترین محصولات در یک تناوب پایدار زیست‌محیطی و اقتصادی را تشکیل می‌دهند. در مقایسه محصولات مزارع زیستی و رایج در کانادا ، کشت لوبیا و ذرت برای کشاورزان زیستی ، حتی بدون پرداخت یارانه ، سود بیشتری داشت. غلات پاییزه در مزارع زیستی در مقایسه با مزارع رایج ، سود کمتری داشت. سود ناخالص در تمام محصولات در مزارع زیستی بیشتر بود. در گاوداری‌های انتاریو، درآمد خالص نظام‌های زیستی، ۵۲٪ بیشتر از نظام‌های رایج بود (شولوبی و همکاران، ۱۹۹۹). قیمت بالای محصولات زیستی با کاربرد محصولات کم ارزش تر در تناوب، خنثی می‌شود. کودهای سبز محصولات مرتعی که به نظر می‌رسد توانایی بهبود خاک را دارند، بازده اقتصادی بالایی ندارند. کشت مخلوط روشی است که محصولات کم ارزش را در تناوب جای می‌دهد، ضمن اینکه محصولات با ارزش نیز در مزرعه پرورش داده می‌شود. تناوب زراعی باعث کاهش مخاطرات نیز می‌شود. با کشت چند محصول به طور همزمان، درآمد مزرعه در مقابل نوسانات قیمت بازار یا کاهش عملکرد بیمه خواهد شد. به نظر می‌رسد صنعت زیستی ، در کانادا به سادگی نمی‌تواند در حد کفایت گسترش یابد تا از نظر تقاضا برای آینده‌ای روشن راضی کننده باشد بنابراین باید تعداد بیشتری از کشاورزان، عرضه‌کنندگان نهاده‌ها و صنایع تبدیلی مواد غذایی را در جهت کشاورزی زیستی تشویق کنیم.

بازار

تقاضا برای مواد غذایی زیستی، در کانادا ، آمریکای شمالی، ژاپن و اروپا به سرعت رو به افزایش است. این رشد فزاینده باعث نوسان قیمت در بازار شده‌است. به عنوان مثال، در برخی بازارها، تقاضاهای بسیار ویژه‌ای در زمینه کیفیت محصول وجود دارد که سال به سال تغییر می‌کنند. صنعت زیستی هنوز در حال گسترش است و زیر ساخت‌های نظام‌های حمل و نقل، عمده فروشی و توزیع در مراحل اولیه شکل گیری است. برخی از کشاورزان کنترل بازار را در اختیار دارند. بعضی از آنها اتحادیه‌های بزرگ و برخی تعاونی‌های کوچک را تشکیل دادند که امکانات فرآوری و عمل‌آوری را دارند. کشاورزان اگر بخواهند از یارانه برای محصولاتشان استفاده کنند، باید محصولی با کیفیت بالا تولید نمایند که این امر مستلزم اقدامات زیادی است. زمانی که محصولات براساس قراردادهای منعقد شده با کارخانجات محصولات زیستی تولید می‌شوند، لازم است که کشاورزان تضمین نمایند که نوع واریته و کیفیت محصول مطابق نیازهای خریداران خواهد بود. بیشتر کشاورزان درخواهند یافت که بخشی از محصولاتشان مطابق نیازهای خریداران یا استاندارها نبوده و در بازار محصولات رایج، فروخته خواهد شد و یا اینکه برای تغذیه دام مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

گواهی زیستی

استانداردهای در کشاورزی زیستی شامل اصول و قواعد، پیشنهادها و ضرورتهایی هستند که باید در کلیه مراحل تولید ، فرآوری و انتقال محصول به مصرف‌کننده رعایت شوند و کشاورزان باید همواره آماده بازرسی مزرعه و باغات خود باشند.

کارهای ممنوع

• استفاده از آفت‌کش‌ها و کودهای مصنوعی
• استفاده از فراورده‌های ژنتیکی در هر شکل (از قبیل بذر، مایه تلقیح بذری، غذای دام و غیره)
• استفاده از فاضلاب شهری به منظور اصلاح خاک
• دگرگونی‌های ژنتیکی
• هورمون‌ها

مزایا

• تولید غذا با کیفیت بالا و مقدار کافی
• همگامی با طبیعت و نه سلطه بر آن
• تقویت چرخه‌های بیولوژیکی
• حفظ و افزایش حاصلخیزی خاک در دراز مدت
• بهره‌گیری از منابع تجدید شونده تا حد امکان
• بسته عمل کردن در خصوص چرخه مواد آلی و عناصر غذایی
• فراهم آوردن شرایطی برای دام‌ها که بتوانند کل رفتار غریزی خود را بروز دهند
• حفظ تنوع ژنتیکی سیستم کشاورزی با محیط اطراف
• امکان کسب درآمد برای کشاورزان ، جلب رضایت آنها و ایجاد محیطی سالم
• در نظر گرفتن اثرات گسترده‌تر اجتماعی و اکولوژیکی سیستم زراعی

جمع‌بندی

کشاورزی زیستی سیستمی است که در صورتیکه از طرف مردم و دولت و نهادهای غیردولتی به آن توجه شود می‌تواند منجر به حفاظت و حاصلخیزی خاک در بلند مدت ، سلامت و تولید بالای محصولات گیاهی و دامی، بالابردن کیفیت ، اثرات مثبت اجتماعی، بازار مناسب و صرفه اقتصادی گردد. خوشبختانه در سالهای اخیر اقداماتی اساسی از طرف بخش خصوصی در ایران انجام گرفته است.

منابع

• والاس. جی. اصول کشاورزی زیستی. ، ترجمه ع. کوچکی، ا. غلامی، ع. مهدوی و لیلا تبریزی. دانشگاه فردوسی مشهد.
• کامکار. ب. کشاورزی ارگانیک-سمینار دوره دکترا دانشگاه فردوسی. ۱۳۸۱.